U Ustanovi kulture Parobrod, u Beogradu (adr. Kapetan Mišina 6a) u petak 17. novembra 2023, sa početkom u 19 časova biće otvorena izložba Zenitističko pozorište Akademskog kluba Treveler, autora Milana Katića, u organizaciji Udruženja Perilo Zabrežje. Na otvaranju će govoriti prof. dr Irina Subotić i recenzent kataloga izložbe – prof. dr Jerko Denegri. Kao prateći programi najavljeni su koncert Човек umetnost – free jazz соло пиано Vladana Veljkovića i dokumentarni film Nova umetnost dvadesetih godina: zenitizam, dadaizam, konstruktivizam (1983, RTS), režisera Dragomira Zupanca i urednice Dunje Blažević. 

Izložba se organizuje povodom jubileja stogodišnjice predstave Oni će doći, koju je 8 mladih članova umetničke avangardne asocijacije Akademski klub Treveler izvelo u Realnoj Gimnaziji u Zagrebu (sada Muzej Mimara) i njihovog potonjeg preseljenja i umetničkog delovanja u Beogradu. Zbog namernih provokacija, koje su kulminirale na kraju predstave, kada su na scenu doveli pravog magarca, Trevelerima je direktor Gimnazije naložio, zbog reakcije nekih profesora i zgroženih Zagrepčana koji su bili u publici, da moraju da napuste školu. Za završetak školovanja izabrali su Beograd. 

Oni će doći je prva i jedina odigrana predstava Zenitističkog pozorišta. Realizovana je kao pozorišna manifestacija zenitizma – jedinog izvorno-jugoslovenskog avangardnog pokreta, koji nosi ime po Zenitu – časopisu urednika, pesnika i ideologa zenitizma, Ljubomira Micića (izdavan u Zagrebu i Beogradu, 1921 – 1926). Predstava Oni će doći od vremena odigravanja i članka “Zenitističko pozorište” (Zenit br. 24, 1923) ilustrovanog nacrtima kostima i zavese, u kojem su Treveleri proglašeni “mladim zenitistima”, pobuđuje interesovanje mnogih teoretičara i umetnika. Autentični materijali predstave Oni će doći i iz desetogodišnjeg dnevnika asocijacije A.K. Treveler – Almanaha (1922-1932), koji sadrži prepisku, fotografije, kolaže, manifeste, nacrte scenarija, simultanu poeziju, reprodukcije spletom brojnih okolnosti nisu bili dostupni struci i javnosti slika (čuva se u Kolekciji Marinko Sudac u Zagrebu). Predstavljanje kopije autentičnih materijala najavljeno je kao edukativni segment izložbe.

Partner izložbe je Narodni muzej Srbije, čiji su nadležni dozvolili izlaganje 13 reprodukcija slika autora Josipa Sajsela (član Trevelera u zenitu poznat kao Josif Jo Klek), koji je i najprominentniji slikar beogradske faze zenitizma. Osim reprodukcija slika iz Narodnog muzeja Srbije, na izložbi će biti izložene fotografije Zenitističkog pozorišta iz Kolekcije Perilo, autora Miloša Somborskog, Trevelera zaduženog za fotografiju, kao i one u vlasništvu Jelene Duduković, nosioca autorskih prava Josipa Sajsela i Čedomila Plavšića (predsednika Trevelera) i materijali iz časopisa Zenit. Knjiga – katalog izložbe pod nazivom Zenitističko pozorište Akademskog kluba Treveler, autora Milana Katića, u izdanju Udruženja Perilo Zabrežje biće predstavljena u ponedeljak 27.11. nakon prikazivanja filma od 17 časova i vođenja kroz izložbu. Izložba Zenitističko pozorište A.K. Treveler je prethodno postavljana u Novom Sadu u KS Svilara, kao program manifestacije Evropska prestonica kulture::Novi Sad 2022.

Prateći program izložbe, dokumentarni film Nova umetnost dvadesetih godina: zenitizam, dadaizam, konstruktivizam, biće emitovan nakon otvaranja izložbe 17.11. od 20 časova u Klavir holu i u sali Dragan Gaga Nikolić 27.11 od 17 časova. Film je restauriran u Arhivu RTS-a za prikazivanje na izložbi, na čemu su se organizatori zahvalili nacionalnoj medijskoj kući. U filmu govore jugoslovenski  protagonisti avangarde: Mihailo Petrov, Josip Sajsel, Avgust Černigoj, Eduard Stepančić, Oto Bihalji i istoričari umetnosti Irina Subotić, Jerko Denegri, Miodrag Protić, Zoran Markuš, Aleksandar Flaker i drugi.

Jazz pijanista Vladan Veljković je specijalno za koncert u Klavir holu komponovao delo Човек umetnost, inspirisano Trevelerima i njihovim Almanahom.

Izložba je prilika za publiku, umetnike i teoretičare koji se inspirišu Zenitom da steknu detaljniji uvid u lik i delo, prvenstveno Josipa Sajsela, ali i ostalih Trevelera. Uz uvid u arhitektonsko i urbanističko delo nastalo nakon Drugog svetskog rata autora Somborskog i Sajsela, izložba ima takođe za cilj da potakne istraživače u oblasti istorije arhitekture i urbanizma da pokrenu aktivnosti na ustanovljavanju veze između avangardne umetnosti Trevelera i idejnih urbanističkih nacrta gradova bivše Jugoslavije poput Beograda, Podgorice, Zagreba, Novog Sada, Nikšića, delova Sarajeva, Luke Bar, Šibenika, Zadra, Travnika, Bugojna itd. Potpisnici idejnih rešenja Generalnih urbanističkih planova (GUP) nabrojanih gradova u periodu nakon završetka Dugog svetskog rata su Somborski i Sajsel. Na izložbi će biti predstavljen GUP Beograda iz 1950. godine, autora Miloša Somborskog. Posetioci izložbe moći će da pogledaju fotografije iz Kolekcije Perilo, nastale prilikom predstavljanja plana Beograda rukovodstvu Jugoslavije 1950. Među fotografijama posebno se izdvaja ona na kojoj zenitista (Miloš Somborski), predstavlja svoj plan prestonice Jugoslavije nadrealisti (Konstantin Popović – tadašnji ministar inostranih dela Jugoslavije). Plan Somborskog je bio eksponat na izložbi Toward concrete utopia autora Martina Stierli i Vladmira Kulića u MOMA u Nju Jorku 2018.

Izložba traje do 29. novembra 2023. godine.

Ko su Treveleri? (iz kataloga izložbe, autora Milana Katića)

Asocijaciju A.K. Treveler (Akademski klub Traveller) osnovalo je 1922. god. više mladića i jedna devojka
iz dobrostojećih porodica u Zagrebu, u tadašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Članovi asocijacije bili su: Čedomil Plavšić zvani Dečko (predsednik, Sarajevo, 1902 – Opatija, 1987), njegov mlađi brat Dušan Plavšić zvani Braco (Sarajevo, 1904 – Opatija, 1976), Josip Sajsel (Josip Seissel) alias Josif Jo Klek (Krapina, 1904 – Zagreb, 1987), Miloš Somborski (Zagreb, 1902 – Sarajevo, 1983), Miha Šen (Miha Schön, Zagreb, 1904 – Sušak, 1930), Zvonimir Megler (Sarajevo, 1904 – Zagreb, 1971), Vlado Pilar (Zagreb, 1904 – 1928), Radeta Stanković (Beč, 1905 – Beograd, 1996), Dragutin Herjanić i Višnja Kranjčević (Sarajevo, 1904 – Zagreb, 1983). Bili su aktivni u jugoslovenskom umetničkom prostoru, koji je istoričar umetnosti
Jerko Denegri definisao kao „geografski, politički i kulturni prostor, u okviru kojeg se odvijao policentrični
umetnički život više nacionalnih sredina”. Umetnička grupa A.K. Treveler pripada korpusu istorijskih avangardi. Većina stručnjaka njihove pozorišne eksperimente kvalifikuje kao anticipaciju performansa u jugoslovenskoj sredini, a karakter njihovih aktivnosti i dela, kao zenitistički i nadrealistički. Bili su mladi buntovnici skloni inovacijama u pozorištu i vizuelnoj umetnosti. Ispoljavali su afinitet prema modernim i avangardnim umetničkim tendencijama u umetnosti i slušali su džez. Tokom desetogodišnjeg postojanja vodili su dnevnik grupe u formi Almanaha, koji sadrži manifest, kolaže, fotokolaže, korespondenciju, poeziju, reprodukcije umetničkih dela i fotografije (čuva se u Kolekciji Marinko Sudac u Zagrebu). Godine 1922. Treveleri su u zagrebačkoj Realnoj gimnaziji izveli nekonvencionalnu pozorišnu predstavu Oni će doći. Njihov nastup zabeležen je u nepotpisanom članku, objavljenom u avangardnom časopisu Zenit (br. 24, 1923), u kojem su nazvani „mladi zenitisti”. Ovu „internacionalnu reviju za umetnost i kulturu” pokrenuo je i uređivao u Zagrebu i Beogradu (ukupno 43 broja, 1921–1926) Ljubomir Micić (Sošice kod Jastrebarskog, u Hrvatskoj, 1895 – Kačarevo kod Pančeva, u Srbiji, 1971), književnik, publicista, aktivista avangarde i ideolog zenitizma – prvog izvorno jugoslovenskog avangardnog pokreta. Pretpostavlja se da je Micić bio autor pomenutog članka i objave o postojanju Zenitističkog pozorišta.